In een wereld waarin feitelijke kennis steeds minder waarde lijkt te hebben, is het moeilijk om kritisch te blijven. Soms is het alsof degene die het hardst roept het geloofwaardigst is. Hoe leiden we studenten op tot kritische denkers? Op basis van kennis – met een grote verantwoordelijkheid voor het onderwijs. Maar in hoeverre biedt het huidige onderwijssysteem nog voldoende ruimte voor diepgaande theorie en kritische dialoog? Tina ten Bruggencate, docent-onderzoeker bij Fontys, houdt zich bezig met deze thematiek. Als een luis in de pels stuurt ze aan op zelfreflectie en hoopt ze bij te dragen aan een onderwijsklimaat waarin studenten worden opgeleid tot kritische denkers. In dit artikel vertelt ze over haar promotieonderzoek, ethiek en de rol van kennis in kritisch denken.
Wat je leest in dit artikel
Tina ten Bruggencate is docent-onderzoeker bij Fontys, schrijfster en columnist. Sinds kort werkt ze voor het lectoraat Ethisch Werken. Ze doet onderzoek naar ethiek op de werkvloer en kritisch denken. Voor Bron (Fontys-nieuws) schrijft ze wekelijks columns: ze bespreekt ethische kwesties en laat zich kritisch uit over bestaande normen.
Tina ten Bruggencate is docent toegepaste psychologie en onderzoeker. Ze studeerde neuropsychologie aan Tilburg University en promoveerde met een onderzoek naar de relatie tussen technologie en sociale behoeften van ouderen. Ze werkt al zeventien jaar als docent-onderzoeker bij Fontys en schrijft er wekelijks een column voor Bron.
Ten Bruggencate: “Zeventien jaar geleden begon ik als docent-onderzoeker bij Fontys. Sinds een halfjaar werk ik bij het lectoraat Ethisch Werken; voor die tijd werkte ik bij Mens en Technologie, waar ik ook promoveerde. Mijn proefschrift ging over de sociale behoeften van ouderen en over de rol die technologie speelt om die behoeften te ondersteunen. Ik werkte lang bij Mens en Technologie, maar heb gek genoeg niet zoveel met technologie. Wel met mensen. Vanuit dat oogpunt startte ik mijn promotieonderzoek. Uit mijn proefschrift bleek dat sociale contacten bepalend zijn om gezond ouder te worden. Technologie, met name sociale technologie, kan daarin wel ondersteunen, maar is geen hoofdzaak.”
Vanuit haar proefschrift ontstond een interventie. Het bleek dat mensen op leeftijd betekenisvol en verbonden willen zijn; ze willen niet wegkwijnen achter de geraniums. Dit was ook het uitgangspunt voor een taalcafé, opgestart door studenten, in een verzorgingshuis.
Ten Bruggencate: “Een groepje studenten van de Design Academy Eindhoven (DAE) ging aan de slag met dit vraagstuk. Aan de hand van de bevindingen richtte een van hen een taalcafé op in een verzorgingshuis. Daar gaven ouderen taalles aan expats en vluchtelingen. Dat was waardevol: de ouderen voelden zich betekenisvol en er ontstonden mooie vriendschappen. Dat is waar praktijkgericht onderzoek om draait: het voegt iets toe aan de maatschappij en brengt zichtbare verandering teweeg. Het taalcafé werd overgenomen door studenten van de psychologieopleiding en loopt nog steeds. Dat is mooi om te zien.”
Het lectoraat Ethisch Werken levert met toegepast onderzoek een bijdrage aan de beroepspraktijk waarvoor studenten worden opgeleid, en aan de wetenschappelijke literatuur over morele professionaliteit. In dat kader lopen er enkele onderzoeken.
Ten Bruggencate: “Binnen het lectoraat loopt nu een onderzoek naar ethisch leiderschap en onderzoeken we wat ethiek betekent op de werkvloer. Ik onderzoek met studenten tegen welke ethische dilemma’s ze aanlopen als ze bijvoorbeeld afstuderen of stage lopen. Dat kan gaan over pestgedrag op de werkvloer, machtsmisbruik of omgaan met kwetsbare groepen. We willen kijken wat die thema’s zijn, hoe ze die herkennen en of ze weten hoe ze ermee moeten omgaan.
Een collega ontwikkelt een tool om met elkaar in gesprek te gaan over ethische kwesties op de werkvloer. Bijvoorbeeld: wat doe je als je een getrouwde collega tegenkomt op een datingsite? Als twee waarden tegenover elkaar staan, zul je toch in gesprek moeten. Ethiek heeft veel verschillende uitgangspunten. Vaak zit de spanning in de grijze gebieden en in de onderwerpen waarover mensen het niet eens zijn. Dan kan het helpen om kritisch na te denken en van elkaars perspectieven te leren.”
Ten Bruggencate is schrijfster. Haar wekelijkse column biedt ruimte voor andere perspectieven en zet aan tot kritisch denken. We vroegen wat het schrijverschap voor haar betekent.
Ten Bruggencate: “Als psycholoog vind ik het interessant om na te denken over ethische kwesties en het functioneren van mensen in groepen. Dat sluit aan bij onderzoeken uit het lectoraat en verwerk ik ook in mijn columns. Ik zie vaak dat mensen graag bij een groep willen horen en daartoe hun geloofsovertuiging aanpassen. Ze durven zich niet kritisch uit te spreken als dat zou betekenen dat ze daardoor buiten de groep vallen. Dat herken ik ook in colleges en uit de sociale psychologie. Neem bijvoorbeeld het Milgram-experiment: dat toonde aan dat gewone mensen bereid zijn om anderen pijn te doen wanneer een autoriteitsfiguur ze daartoe aanzet.
Zulke onderzoeken zijn ook tegenwoordig nog relevant. Daaruit blijkt dat mensen helemaal niet zulke rationele, kritisch denkende wezens zijn: meningen en acties worden grotendeels gevormd door onze omgeving en zijn makkelijk te beïnvloeden. In mijn columns probeer ik lezers aan te sporen om zich daarvan bewust te worden en in gesprek te gaan over een rechtvaardiger maatschappij, waarin mensen zich wél kritisch uitlaten over onrecht.”
Luisteren naar elkaars perspectieven en je verdiepen in de leefwereld van een ander dragen bij aan kennis en empathie, benadrukt Ten Bruggencate. Dat is cruciaal voor kritisch denken en dus voor de ontwikkeling van studenten.
Ze besluit: “Als docent heb je een morele plicht om kritisch te zijn en ook je leerlingen daartoe aan te sporen. Kennis is daarvoor de basis, want pas als je veel dingen weet, kun je er je eigen mening over vormen. Daarom maak ik me soms zorgen over de ontwikkeling dat theoretische kennis steeds meer uit curricula verdwijnt. Het nieuwe onderwijs is gebaseerd op sociaal constructivisme, maar dat richt zich minder op wetenschap.
Als je kritische denkers wilt opleiden, moet het onderwijs erop ingericht zijn om dat optimaal te faciliteren. Als kennisinstelling moeten we dat meer uitdragen. Ik hoop de luis in de pels te zijn die dat aankaart en kritische noten laat horen. Van alleen maar jaknikkers wordt niemand beter. Gelukkig mag ik bij Fontys mijn gang gaan, daar ben ik zeker dankbaar voor.”
Meer weten?
Lees hier de columns van Tina ten Bruggencate.
