We staan voor complexe maatschappelijke uitdagingen. Denk aan klimaatadaptatie, watermanagement en de transitie naar een circulaire economie. Deze kwesties zijn niet binnen één vakgebied op te lossen. Daarvoor moeten hele ketens en systemen op nieuwe manieren gaan samenwerken. Maar mensen in verschillende vakgebieden en organisaties spreken verschillende talen en hebben uiteenlopende belangen. Hoe breng je die samen en kom je tot gezamenlijke stappen die de juiste kant opgaan? Het Expertisenetwerk Systemisch Co-design is een SPRONG-groep van verschillende hogescholen. Het werkt aan een collectieve aanpak om creatief om te gaan met deze uitdaging. Twee onderzoekers, Anja Overdiek en Heleen Geerts, vertellen erover in dit artikel.
Wat je leest in dit artikel
De grote maatschappelijke opgaven van onze tijd vragen om expertise en handelingsvermogen van verschillende partijen. Er is een gezamenlijke inspanning nodig: een blik die klein en groot en wijk en wetgeving met elkaar verbindt. Binnen het Expertisenetwerk Systemisch Co-design ontwikkelen verschillende partijen en onderzoekers hun expertise hiervoor. Ze onderzoeken onder andere hoe we systemen anders kunnen vormgeven en hoe ketens beter kunnen samenwerken om tot gezamenlijke oplossingen te komen. Hoe die samenwerking vorm krijgt, vertellen Anja Overdiek en Heleen Geerts.
Over het onderzoek
Het Expertisenetwerk Systemisch Co-design is een samenwerkingsverband tussen verschillende hogescholen, ontwerpbureaus, publieke en private organisaties. Ze doen praktijkgericht onderzoek, ontwikkelen onderwijs en werken aan professionaliseren om tot innovatieve oplossingen te komen voor urgente, complexe maatschappelijke problemen.
Anja Overdiek is lector Cybersocial Design bij Hogeschool Rotterdam. Ook is ze associate lector bij het kenniscentrum Mission Zero van De Haagse Hogeschool. Haar specialisatie ligt in de duurzaamheidstransitie van steden in relatie tot digitalisering, en in vernieuwende methodes van samenwerking, zoals living labs.
Overdiek: “Ik studeerde politicologie en sociologie aan de Freie Universität in Berlijn en promoveerde daar met een onderzoek naar sociale bewegingen en hun kennisproductie. De afgelopen tien jaar deed ik onderzoek voor hogescholen, en verbond daarbij mijn systeemgerichte blik met ontwerpmethodes. Ik ben onderdeel van een netwerk van onderzoekers waarin we ons bezighouden met grote transities. In 2022 stichtte ik samen met lectoren van drie andere hogescholen het Expertisenetwerk Systemisch Co-design, onder leiding van Hogeschool Inholland. Binnen deze SPRONG-netwerkgroep ontwikkelen we een aanpak, methodes en tools om actoren beter te laten samenwerken en zo structuren te ontwikkelen die nodig zijn om grote vraagstukken en transities te versnellen.”
Heleen Geerts is hogeschooldocent en onderzoeker bij De Haagse Hogeschool. Ze draagt onder meer bij aan het Centre of Expertise Mission Zero via het lectoraat Designing Value Networks. Ze is betrokken bij onderzoek naar living labs en ecosystemen op het gebied van ondernemerschap.
Geerts: “Via ons lectoraat zijn we partner van het Expertisenetwerk Systemisch Co-design. Daar houd ik me bezig met de verbinding van de methodologie, tools en relevante partners van het netwerk met het hoger en middelbaar beroepsonderwijs. Daarbij richt ik me ook op de betekenis van netwerken en leeromgevingen, zoals living labs, binnen dit samenwerkingsverband. Hoe worden die ontwikkeld? Wat betekent dit voor mensen en hun talenten? Door onderzoek te doen naar deze nieuwe waardenetwerken en hoe we concreet kunnen bijdragen aan betere samenwerking, versnellen we transities. In het andere deel van mijn functie houd ik me bezig met (student)ondernemerschap voor De Haagse Hogeschool.”
Voor we inhoudelijk ingaan op systemisch co-design, is het goed om de SPRONG-groep uit te diepen. We vroegen het aan de experts.
Overdiek: “De SPRONG-groep is een samenwerkingsverband tussen onderzoekers van vier hogescholen, ontwerpbureaus en maatschappelijke partners. Er wordt subsidie verstrekt voor acht jaar (twee keer vier jaar). In die tijd werken ze samen aan een infrastructuur voor het opbouwen van diepe expertise. We richten ons op belangrijke thema’s die verbonden zijn aan het missiegedreven innovatiebeleid van Nederland. Er zijn bepaalde thema’s, zoals klimaatadaptatie en energietransitie, die een langdurige samenwerking vereisen. Met de SPRONG-groep bouwen we een kennisinfrastructuur om zulke uitdagingen duurzaam en effectief aan te pakken. Met regelmatige uitwisselingen van onderzoeksresultaten, bijvoorbeeld op conferenties, krijgen we veel synergie uit onderzoek dat anders binnen het netwerk van een enkele hogeschool zou zijn gebleven. Samen met maatschappelijke organisaties en het beroepenveld dat bijdraagt, is dat een waardevolle verdieping en opschaling van kennis en vaardigheden.”
Geerts: “We hebben steeds meer te maken met complexe maatschappelijke uitdagingen die niet binnen één vakgebied onderzocht kunnen worden. Ook zijn ze vaak te ingewikkeld om alleen met kennis op te lossen. Dan heb je zogeheten multistakeholders nodig; samenwerkingen met bijvoorbeeld overheden, bedrijven en consumenten. Neem het watermanagement in Nederland: vroeger werd dat alleen door de waterschappen geregeld, maar de omstandigheden vereisen nu een uitgebreidere samenwerking. Daar komen gemeentes en boeren bij kijken. Zo heb je een heleboel complexe uitdagingen waarvoor ontwerpmethodes en transdisciplinaire samenwerkingen nodig zijn.”
De doelstelling van de SPRONG-groep is om hét (inter)nationaal erkend lerend Expertise Netwerk Systemisch Co-Design (ENSCD) te worden welke een nieuwe werkwijze voor complexe maatschappelijke uitdagingen biedt. Ons netwerk verrijkt in de eerste vier jaar de kennis, capaciteit en het Systemisch Co-Design repertoire van onze werkveldpartners (praktijkpartners), de creatieve industrie, onderwijs en onderzoek. In acht jaar willen we dit op landelijk niveau bereiken met nieuwe partners uit het werkveld, onderwijs en onderzoek op mbo, hbo en wo niveau. Dit zorgt voor het versneld ontwikkelen en opschalen van concrete betekenisvolle, sociale en technologische innovaties met positieve maatschappelijke impact. Hierbij wordt specifiek gekeken naar innovaties voor maatschappelijke uitdagingen op het gebied van 1) de gezonde, sociale en veilige maatschappij, 2) de circulaire maatschappij, en 3) de digitale maatschappij: de focusgebieden van de drie hogescholen. Het ENSCD is een consortium van de Hogeschool Inholland, de Haagse Hogeschool en de Hogeschool Utrecht met een sterk consortium van bestaande kenniscentra, labs, werkveldpartners en netwerken. De SPRONG-groep, bestaande uit senior onderzoekers en impact makers, opereert tussen de drie hogescholen -aangejaagd door een groep van vijf lectoren- om kennis, expertise, onderzoek, onderwijs en netwerken te bundelen, te combineren en te vermeerderen. Door middel van vijf werkpakketten in een Hink, Stap, SPRONG traject wordt de eerste vier jaar van Hink naar Stap ingezet op 1) de organisatie ontwikkeling van de SPRONG-groep, 2) kennis co-creatie, deling en gebruik door Systemisch Co-Design interventies met onze partners in onze bestaande regionale labs en nationale leerevenementen van de SPRONG-groep, 3) de synthese, een eerste ‘stap’ in het ontwikkelen van een concept Framework en Toolbox voor Systemisch Co-Design, en parallel ‘stappen’ in het creëren van 4) kennis & impact en 5) Human Capital ontwikkeling.
Binnen het expertisenetwerk wordt gewerkt aan verschillende samenwerkingen en ontwerpmethodes. Dat vraagt om een andere manier van systemisch werken.
Overdiek: “Om effectieve verandering te bewerkstelligen en oplossingen te genereren voor complexe problemen, moeten er hele systemen anders worden ingericht. Dat vraagt om een intensieve samenwerking van veel verschillende partijen. Daarvoor moeten we methodes ontwikkelen. Hoe zorgen we ervoor dat partners tijd vinden om uit hun reguliere werkprocessen te stappen en te kijken hoe ze processen anders kunnen inrichten? Hoe ondersteunen we dat ze open en creatief naar de toekomst kunnen kijken en gedeelde visies ontwikkelen? Dat vergt veel aandacht en creativiteit. Neem de transitie naar een circulaire economie: daar zijn zoveel bedrijven en belanghebbenden mee gemoeid dat de hele productie- en consumptieketen op de schop moet, van grondstof tot afval. Binnen ons netwerk ontwikkelen we een cultuur van co-creatie. Dat noemen we co-design: het wordt systemisch door op verschillende maatschappelijke niveaus en in verschillende lagen zijn weg te vinden.”
Geerts: “We zitten met legio mensen binnen dit netwerk. Iedereen richt zich op geclusterde thema’s of onderwerpen. Ik houd me bijvoorbeeld bezig met de methodologie van dit samenwerkingsverband. Dat zetten we in als een soort ontwikkelingsinstrument, zodat we bijvoorbeeld binnen kennisinstituten, zoals hogescholen, anderen kunnen trainen om de methodologie te gebruiken en ontwikkelde tools in te zetten. Ook werken we veel binnen experimentele leeromgevingen, zoals living labs. Daarin onderzoeken we wat de samenwerkingen ons kunnen brengen en hoe ze concreet vorm krijgen, maar ook wat de multistakeholders eraan hebben. Kortom: wat levert het op? Er zijn ook onderzoekers die zich bezighouden met wat het netwerk precies behelst en hoe het zich ontwikkelt, en onderzoekers die zich specifiek bezighouden met een bepaald thema, zoals transitie van de voedselsector en circulaire economie. Omdat we met zoveel stakeholders samenwerken, is de organisatie dynamisch en divers. De overkoepelende gedachte is dat we een infrastructuur en een manier van werken opbouwen waarin we gestructureerd samenwerken en kennis delen.”
Binnen het expertisenetwerk wordt praktijkgericht onderzoek gedaan. Geerts en Overdiek schetsen twee mooie voorbeelden:
Overdiek: “We deden met meerdere hogescholen een Inner Development Goals-onderzoek, onder leiding van Hogeschool Inholland. Samen met De Haagse Hogeschool en Hogeschool Utrecht onderzochten we hoe we de Inner Development Goals meer onder de aandacht kunnen brengen binnen het onderwijs, bijvoorbeeld in curricula. We gingen langs bij verschillende hogescholen met een expositie die daarover ging. Op grote canvassen werden vragen gesteld als: Wat ben ik voor iemand? Wat houdt mij wakker? Wat voor talenten heb ik? Hoe kan ik mezelf inzetten voor de maatschappelijke en transitieopgaven waar we allemaal tegen aanlopen? Zulke onderzoeken spreken ontzettend aan. Studenten, docenten en maatschappelijke organisaties waren erbij betrokken. Het onderzoek werd op meerdere hogescholen uitgevoerd. Zo proberen we vanuit het expertisenetwerk gezamenlijke onderwerpen te laten landen en mensen ermee aan de slag te laten gaan.”
Geerts: “Een ander mooi praktijkgericht onderzoek ging over het buurthuis van de toekomst via CityDeal Kennismaken in Delft. Daarin onderzocht een aantal van ons – vanuit de praktijk – waar de behoefte lag in de wijk. We keken naar waar we onze ontwikkelde methodologie en tools het beste konden inzetten. Samen met De Haagse Hogeschool, Hogeschool Inholland, de TU Delft en het ROC Mondriaan gingen we in gesprek met bewoners van een wijk in Delft over het buurthuis van de toekomst. Hoe ziet dat eruit? Door middel van verschillende instrumenten, zoals een gesprekstool en een kaartenset, achterhaalden we welke belangen er spelen en welke wensen er zijn. Daaruit kwamen een aantal acties voort. Er waren veel experts uit het netwerk bij betrokken. Dat is mooi, want het laat ziet dat zo’n gelaagde samenwerking echt meerwaarde heeft om concrete doelen te bereiken.”
We vroegen de onderzoekers wat ze hopen te bereiken.
Overdiek besluit: “We hopen dat meer maatschappelijke spelers op een innovatieve manier gaan samenwerken en elkaars perspectieven leren begrijpen. Zodat het begrip systemisch co-design breder gedragen wordt binnen Nederland, iedereen er iets aan vast kan knopen, meer partners zich aansluiten, we nog meer onderzoeken en vruchtbare samenwerkingen kunnen bewerkstelligen – en natuurlijk dat het onderwijs erbij gebaat is. Als meer partijen hiermee bekend raken en het zich eigen maken, kunnen we echt veel bereiken en werken aan een betere toekomst. Dat is waar het uiteindelijk om draait.”
Bekijk de webpagina van het Expertisenetwerk Systemisch Co-design.
Experimental Learning and Innovation Environments, such as Living Labs, Field Labs, and Urban Innovation Labs, are increasingly used to connect multi-stakeholders in envisioning, creating, experimenting, learning, and trying out novel responses to diverse societal challenges. With designers facilitating the co-creation processes that take place in these labs, the design discipline plays an important role in these experimental environments. Applied Design Research in Living Labs and other Experimental Learning and Innovation Environments combines a focus on Experimental Learning and Innovation Environments (or Living Labs) with a focus on Applied Design Research. It offers an interdisciplinary perspective by bringing together diverse stakeholders from different disciplines. The book will adopt an interdisciplinary perspective, integrating insights from design, innovation, sociology, technology, and other relevant fields. It showcases real-world examples and case studies of successful Applied Design Research in Living Labs and focuses on design dilemmas that emerge while working in these Experimental Learning and Innovation Environments. The book explores the role of various stakeholders, including the roles that may play out during the development of Experimental Learning and Innovation Environments, and goes on to discuss the balance between fixed or fluid roles of these stakeholders and the polarity between working within one specific discipline versus working with various expertise or disciplines. Designers, government representatives, and researchers who apply a living lab approach to solve multi-stakeholder challenges in various fields by applying Urban Innovation Labs, Energy Living Labs, Mobility Living Labs, Health Living Labs, Education Living Labs, or Social Living Labs will find this book of interest.
LINK
