Het ontwikkelen van agency van Pabo-studenten

Leraren bepalen voor een groot deel de kwaliteit van het onderwijs. De
veranderende maatschappij vraagt om leerkrachten met een sterke
beroepsidentiteit die zich blijven ontwikkelen en nadenken over de vraag hoe zij
hun onderwijs, met de kennis van nu, kunnen verbeteren. Een sterke
beroepsidentiteit is nodig om als leraar wendbaar en flexibel te kunnen zijn, te
kunnen samenwerken en een leven lang te blijven leren. Leraren die het verschil
maken, ontwikkelen een sterke beroepsidentiteit. Zij nemen regie over hun eigen
professionele ontwikkeling. Zij oefenen bewust invloed uit op en geven sturing
aan hun eigen werk als leraar in klas en school. In de literatuur wordt in dit
verband gesproken over ’professional agency’. Een verbijzondering van het
begrip agency is voortgekomen uit het promotieonderzoek van de postdoconderzoeker. Uit dit onderzoek blijkt dat binnen het begrip agency vier
hoofdcategorieën te onderscheiden zijn, namelijk meesterschap, samenwerken,
ondernemerschap en levenslang leren. Deze hoofdcategorieën zijn onder te
verdelen in negen agency-kenmerken: focus op leerlingen, op het leren van
leerlingen, vertrouwen in eigen kunnen, beroepsmotivatie, professionele
collegialiteit, focus op innovatie op klasniveau en schoolniveau, op eigen
kennisontwikkeling en op professioneel handelen.
Het is van belang dat lerarenopleidingen stimuleren dat studenten agency
ontwikkelen opdat zij regie nemen over hun eigen professionele ontwikkeling en in
de beroepsuitoefening doelbewust keuzes maken en initiatieven nemen om
onderwijspraktijken te veranderen.
In dit onderzoeksproject is een interventie (de module Agency & Education)
uitgevoerd gericht op het ontwikkelen van agency van Pabo-studenten. Er is een
prototype van de interventie ontwikkeld waarmee in twee opeenvolgende jaren en
in twee verschillende opleidingscontexten (derdejaarsstudenten van de
academische voltijdopleiding en tweedejaarsstudenten van de driejarige verkorte
deeltijdopleiding) ervaring is opgedaan, wat de mogelijkheid bood om op basis van
evaluatie het prototype te verbeteren. De interventie kan getypeerd worden als
een leeromgeving waarin drie opleidingsdidactische principes centraal staan: 1)
actief, zelfstandig en zelfsturend leren, 2) authentiek en betekenisvol leren en 3)
diepgaand reflecteren. De studenten maken tijdens de interventie vier opdrachten,
namelijk: 1) een zelfanalyse t.a.v. de agency-kenmerken a.d.h.v. de Q-sort-tool
‘Leraren die het verschil maken’ in dialoog met peers, 2) een praktijkanalyse in de
eigen stageklas, 3) het opstellen en uitvoeren van een persoonlijk leertraject op
basis van de analyses en 4) het schetsen van een ontwikkelperspectief t.a.v. het
verder ontwikkelen van agency in relatie tot hun beroepsidentiteit.
De centrale onderzoeksvraag heeft betrekking op welke wijze waarop de opleiding
kan bijdragen aan het ontwikkelen van agency van studenten en onder welke
condities.
Op basis van de resultaten kan geconcludeerd worden dat de studenten agency
hebben ontwikkeld; ieder op hun eigen manier omdat ze eigen leerdoelen hebben
opgesteld en eigen keuzes hebben gemaakt passend bij hun beroepsidentiteit en
de specifieke stagecontext.
De studenten hebben gemeen dat ze in hun persoonlijk leertraject met name
doelen hebben opgesteld m.b.t. de volgende agency-kenmerken: focus op
leerlingen en het leren van leerlingen, focus op innovatie op klasniveau, focus op
eigen kennisontwikkeling, vertrouwen in eigen kunnen en professionele
collegialiteit. De studenten geven aan dat het persoonlijk leertraject hen geleerd
heeft dat ze zelf invloed kunnen uitoefenen op het onderwijs in de groep. De
agency-kenmerken bieden een framework om na te denken over de leraar die zij
willen zijn. De Q-sort-tool maakt hen bewust van deze agency-kenmerken in
relatie tot hun beroepsidentiteit en ondersteunt hen in de verdere ontwikkeling
Formulier eindrapportage hbo-postdocprogramma
Nationaal Regieorgaan Praktijkgericht Onderzoek SIA Pagina 2 van 4
ervan. De interventie heeft hen bewust gemaakt van wat het beroep van leraar
inhoudt en heeft hen inzicht gegeven in de leraar die zij willen zijn, wat volgens
hen helpt om doelen te (blijven) stellen voor hun professionele ontwikkeling en de
ontwikkeling van hun beroepsidentiteit, nu en in de toekomst.
Volgens de studenten had zowel de lerarenopleider die de interventie uitvoerde
als de mentor van de basisschool de grootste invloed op de ontwikkeling van hun
agency. Vooral door het bevorderen van: 1) actief leren door hen autonomie te
geven om eigen keuzes te maken en door in de praktijk nieuwe dingen uit te
proberen, en 2) diepgaande reflectie door in dialoog te gaan en hen aan te
moedigen om theorie en praktijk met elkaar te verbinden en om diep na te denken
over de leraar die ze nu zijn en in de toekomst willen zijn of worden.
Opmerkelijk is dat er volgens de studenten grote verschillen zijn in de mate waarin
mentoren in het basisonderwijs bereid zijn hen autonomie te geven (en dat ook
daadwerkelijk doen) om eigen keuzes te maken en nieuwe dingen uit te proberen
in de groep. Dit zou kunnen impliceren dat mentoren in het basisonderwijs
verschillende opvattingen hebben over hun eigen beroep als leraar, wat
samenhangt met hun persoonlijke identiteit omdat de persoon die ze zijn
verweven is in hun beroepsidentiteit.
Uit de resultaten blijkt dat het ontwikkelen van agency van studenten in relatie tot
de ontwikkeling van de beroepsidentiteit door externe stakeholders wordt gezien
als een relevant onderdeel van het beroep van leraar basisonderwijs waar in de
opleiding al aandacht aan moet worden besteed. Zij vinden het belangrijk om
studenten al tijdens de opleiding te laten nadenken over de leraar die ze willen zijn
of worden. De vier opdrachten die de studenten uitvoeren binnen de uitgevoerde
interventie, zijn in hun perceptie consistent met de literatuur, effectief en praktisch
bruikbaar. Om de schaalbaarheid en duurzaamheid te bevorderen adviseren zij
om de Q-sort-tool (zelfanalyse-instrument om in beeld te brengen in hoeverre de
agency-kenmerken op de studenten van toepassing zijn) in te bedden in het derde
en vierde jaar van de reguliere voltijdopleiding, gekoppeld aan de stagelijn.
Dit onderzoek draagt bij aan een dieper inzicht in hoe de ontwikkeling van agency
van studenten tijdens de lerarenopleiding kan worden bevorderd.
Het onderzoek laat zien dat de lerarenopleiding kan bijdragen aan de ontwikkeling
van agency van studenten door een leeromgeving te creëren waarin de drie
opleidingsdidactische principes centraal staan: 1) actief, zelfstandig en zelfsturend
leren, 2) authentiek en betekenisvol leren en 3) diepgaand reflecteren, met
intensieve begeleiding en in nauwe samenwerking met basisscholen
(stagescholen).

De maatschappij verandert continu en vraagt om leraren die zich blijven ontwikkelen en nadenken over de vraag hoe ze hun onderwijs met de kennis van nu kunnen verbeteren. Van hen wordt gevraagd om zelf sturing te geven aan en verantwoordelijkheid te nemen voor hun eigen professionele ontwikkeling. In de literatuur wordt in dit verband gesproken over ’agency’ (Eteläpelto, Vähäsantanen, Hökkä, & Paloniemi, 2013). Bij agency gaat het om het bewust uitoefenen van invloed op de eigen professionele ontwikkeling en de vormgeving van de onderwijspraktijk door het maken van keuzes en nemen van initiatieven. Een verbijzondering van het begrip agency is voortgekomen uit het promotieonderzoek van de postdoc-kandidaat (Van der Heijden, 2017). Uit dit onderzoek blijkt dat binnen het begrip agency vier hoofdcategorieën zijn te onderscheiden, namelijk meesterschap, samenwerken, ondernemerschap en levenslang leren. Deze hoofdcategorieën zijn onder te verdelen in negen agency-kenmerken:
- Meesterschap: (1) focus op leerlingen, (2) focus op het leren van leerlingen, (3) vertrouwen in eigen kunnen,
(4) beroepsmotivatie,
- Samenwerken: (5) professionele collegialiteit,
- Ondernemerschap: (6) focus op innovatie op klasniveau, (7) focus op innovatie op schoolniveau,
- Levenslang leren: (8) focus op de eigen kennisontwikkeling en (9) focus op het professioneel handelen.
Voor lerarenopleidingen is het van belang van om agency van studenten te ontwikkelen zodat zij regie nemen over hun eigen professionele ontwikkeling en in de beroepsuitoefening doelbewust initiatieven nemen om onderwijspraktijken te veranderen met het oog op het bevorderen van de (brede) ontwikkeling en het leren van leerlingen.
In het voorgestelde onderzoeksproject wordt in een lerarenopleiding (Hogeschool de Kempel) een interventie uitgevoerd die erop is gericht dat Pabo-studenten agency ontwikkelen met betrekking tot de uit het promotieonderzoek voortgekomen negen agency-kenmerken. De centrale onderzoeksvraag heeft betrekking op welke wijze waarop de opleiding tot leraar basisonderwijs kan bijdragen aan agency van studenten en onder welke condities.