In dit verkennende onderzoek gaan we nader in op het fenomeen cybercrisis binnen gemeenten waarbij we onderscheid maken tussen cybercrisis waarbij gemeenten (1) slachtoffer zijn of (2) betrokkene. Cybercrises in het algemeen en binnen de gemeentelijke context in het bijzonder zijn nog maar beperkt beschreven in de (wetenschappelijke) literatuur. Het hoofddoel van het onderzoek is om inzicht te verschaffen in de ervaringen die gemeentelijke medewerkers hebben met cybercrisis als ‘slachtoffer’ en ‘betrokkene’ en hoe zij kijken naar de rollen en uitdagingen die er zijn. Het hoofddoel is opgesplitst in twee hoofdvragen: (1) Welke uitdagingen ervaren gemeenten bij (de voorbereiding op) cybercrisis die de gemeentelijke organisatie raken? En (2) Welke uitdagingen ervaren gemeenten bij (de voorbereiding op) cybercrisis die plaatsvinden bij organisaties gevestigd in de gemeente en (kunnen) leiden tot problemen in het fysieke domein?
Aanleiding Gemeenten zijn in hoge mate afhankelijk van digitale systemen. Als deze systemen onbedoeld uitvallen of aangevallen worden, kan dit grote gevolgen hebben voor de dienstverlening aan burgers en/of de interne bedrijfsvoering. Recente gevallen zoals de aanvallen op de gemeente Lochem (2019) en Hof van Twente (2020), en de Citrix-kwetsbaarheid (2019) hebben duidelijk gemaakt dat cyberincidenten grote impact kunnen hebben, niet te voorkomen zijn en zelfs kunnen uitmonden in een cybercrisis. Gemeenten moeten zich voorbereiden op cybercrises waarbij zij zelf het slachtoffer zijn. Daarnaast kunnen gemeenten geconfronteerd worden met de fysieke gevolgen die ontstaan wanneer een organisatie gevestigd in de gemeente getroffen wordt door een cyberaanval. Denk hierbij aan een ziekenhuis dat door een aanval haar ICT niet meer kan gebruiken en daardoor de deuren moet sluiten. In een dergelijk geval zijn gemeenten betrokkenen en zullen zij samen met de veiligheidsregio(‘s) moeten acteren om de problemen in het fysieke domein aan te pakken. In dit verkennende onderzoek gaan we nader in op het fenomeen cybercrisis binnen gemeenten waarbij we onderscheid maken tussen cybercrisis waarbij gemeenten (1) slachtoffer zijn of (2) betrokkene. Onderzoeksdoelen en vragen Cybercrises in het algemeen en binnen de gemeentelijke context in het bijzonder zijn nog maar beperkt beschreven in de (wetenschappelijke) literatuur. Het hoofddoel van het onderzoek is om inzicht te verschaffen in de ervaringen die gemeentelijke medewerkers hebben met cybercrisis als ‘slachtoffer’ en ‘betrokkene’ en hoe zij kijken naar de rollen en uitdagingen die er zijn. Het hoofddoel is opgesplitst in twee hoofdvragen: (1) Welke uitdagingen ervaren gemeenten bij (de voorbereiding op) cybercrisis die de gemeentelijke organisatie raken? En (2) Welke uitdagingen ervaren gemeenten bij (de voorbereiding op) cybercrisis die plaatsvinden bij organisaties gevestigd in de gemeente en (kunnen) leiden tot problemen in het fysieke domein? Methoden van onderzoek Er is een literatuurstudie uitgevoerd die als basis heeft gediend voor semigestructureerde interviews. In de periode van 1 juli tot 1 december 2020 hebben 22 interviews plaatsgevonden met medewerkers van 18 verschillende gemeenten. Het merendeel van respondenten was werkzaam als Chief Information Security Officer (CISO) (N = 15), Adviseur Openbare orde en Veiligheid (AOV) (N = 9) en Adviseur informatiebeveiliging (N = 6). Beantwoording hoofdvragen De grootste uitdagingen voor gemeenten bij (de voorbereiding op) cybercrisis die de gemeentelijke organisatie raken zijn: (1) tijdens de warme fase verwacht men van de CISO soms een leidinggevende rol in plaats van de dagelijkse adviserende rol, (2) informatie gaat veelal sneller via informele kanalen dan via de formele kanalen, (3) CISOs gebruiken de crisiskennis van AOV-ers onvoldoende (4) (voorbereiding op) cybercrisis is nog te veel een IT-feestje, (5) oefenen is belangrijk maar gebeurt nog te weinig, en (6) kleine gemeenten hebben geen draaiboeken of crisisplannen, grote gemeenten wel. Gemeenten hebben nauwelijks ervaring met cybercrises die de gemeentelijke organisatie raken. De grootste uitdagingen voor gemeenten bij (de voorbereiding op) cybercrisis die plaatsvinden bij organisaties gevestigd in de gemeente zijn: (1) er is binnen gemeenten en veiligheidsregio’s weinig cyber-expertise en kennis van de CISO wordt niet benut, (2) gemeenten worstelen met hun rol bij een dergelijke crisissituatie, (3) de rolverdeling tussen de gemeente en veiligheidsregio is onduidelijk bij een dergelijke crisissituatie, en (4) gemeenten vinden dat organisaties allereerst zelf verantwoordelijk zijn voor respons en mitigatie. Geen van de respondenten heeft ervaring opgedaan met een cybercrisis bij een organisatie gevestigd in de gemeente. Conclusie De eerste conclusie is dat gemeenten beperkt voorbereid zijn op cybercrisis en onvoldoende zicht hebben in hoeverre bestaande plannen en niet-geformaliseerde werkwijzen voldoende zijn om de impact van cybercrisis te kunnen beperken, mede omdat er niet wordt geoefend. De tweede conclusie is dat nog een wereld te winnen is bij een actievere samenwerking tussen CISOs en AOV-ers. De derde conclusie is dat deelnemende gemeenten nog geen ervaring hebben met cybercrisis waarbij ze enkel ‘betrokkene’ zijn. De belangrijkste theoretische bijdrage is dat we geen aanwijzingen hebben gevonden dat de generieke literatuur over crisisbeheersing niet van toepassing zou kunnen zijn op cybercrisis. Dit onderzoek is uitgevoerd onder een beperkt aantal gemeenten. Om een rijker en completer beeld te krijgen van cybercrisis bij gemeenten, adviseren we om een vervolgonderzoek uit te zetten bij meer gemeenten, bijvoorbeeld in de vorm van een vragenlijstonderzoek. Ander vervolgonderzoek zou zich kunnen richten op het meten van de mate van voorbereiding van gemeenten op cybercrisis, slimme manieren waarop gemeenten hun voorbereiding kunnen verbeteren en op cyberincident- en cybercrisisevaluaties.
Om mkb’ers in staat te stellen hun cyberweerbaarheid te verhogen, heeft de Haagse Hogeschool, samen met het Platform Veilig Ondernemen (PVO) en de VeiligheidsAlliantie regio Rotterdam (VAR) een webapplicatie ontwikkeld. Voor de financiering van de webapplicatie heeft het PVO een subsidie ontvangen van het Centrum voor Criminaliteitspreventie en Veiligheid (CCV). Cyberweerbaarheid is hier gedefinieerd als het vermogen om weerstand te bieden tegen bekende en onbekende vormen van cybercriminaliteit en snel te herstellen van een cybercrisis. Naast het ontwikkelen van de app is het doel om mkb’ers in de regio Rotterdam die de app hebben gebruikt: (1) meer bewust te maken van de risico’s van cybercriminaliteit in zijn algemeenheid en ook voor hun bedrijf specifiek; (2) inzicht te geven in weten welke maatregelen ze kunnen treffen om slachtofferschap te voorkomen en schade bij slachtofferschap te beperken; en (3) daadwerkelijk aan de slag te laten gaan met de gegeven tips. De evaluatie van de app vond plaats onder negen mkb’ers in de regio Rotterdam. Zij zijn geworven op cybersecurity congressen in Barendrecht en Dordrecht. De evaluatie bestond uit een nulmeting en een effectmeting op vier relevante kwaliteiten uit de ISO 25010-norm, namelijk de bruikbaarheid, effectiviteit, efficiëntie en het vertrouwen in de uitkomsten. De evaluatie laat zien dat het gebruik van de app door mkb’ers leidt tot meer bewustzijn van cyberrisico’s. Drie van de negen mkb’ers hebben ook daadwerkelijk adviezen die volgen uit het gebruik van de app opgevolgd en daarmee hun cyberweerbaarheid verhoogd. Een verbetermogelijkheid is de vraagstelling die in de app wordt gebruikt om de adviezen te bepalen. Deze was hier en daar verwarrend of sloot niet goed aan bij de organisatie en haar context. En hoewel de deelnemers aan de evaluatie over het algemeen enthousiast waren over de app bleek het in de praktijk lastig om deelnemers te werven. Ook het bewerkstelligen van gedragsverandering is een knelpunt gebleken, zoals blijkt uit het geringe aantal mkb’ers dat daadwerkelijk maatregelen heeft genomen op basis van de adviezen die volgden uit het gebruik van de app. Mogelijke verklaring hiervoor is de lage prioriteit die mkb’ers toekennen aan het nemen van maatregelen om hun cyberweerbaarheid te vergroten. Samenvattend kunnen we concluderen dat de app in de huidige vorm voldoende kwaliteit heeft om mkb’ers te helpen bij het verhogen van de cyberweerbaarheid. Vervolgonderzoek zou zich kunnen richten op de vraag hoe mkb’ers te motiveren in het gebruikmaken van de app en het opvolgen van adviezen.
