Schulden en armoede hebben een groot effect op iemands leven. Sterker nog: bij een op de vier mensen die uit het leven stapt, spelen problematische schulden een rol. Ook maatschappelijk kost het ons heel wat: per inwoner gaat er per jaar gemiddeld vijfhonderd euro aan belasting naar schuldenproblematiek. Prof. dr. Nadja Jungmann, verbonden aan Hogeschool Utrecht (HU) en de Universiteit van Amsterdam (UvA), doet onderzoek naar deze problematiek. Ze ontwikkelde een systeem voor een nieuw incassostelsel, dat inmiddels bij het kabinet ligt. In dit artikel vertelt ze erover.
Wat je leest in dit artikel
Meer dan bijna 750.000 huishoudens in Nederland hebben geregistreerde problematische schulden, waardoor stress, huiselijk geweld en criminaliteit kunnen ontstaan. Als gevolg van de oploop van incasso- en gerechtelijke kosten komt een substantiële groep huishoudens in de positie dat ze schulden niet meer zelfstandig kunnen oplossen. Daar heeft niemand wat aan; ook schuldeisers niet. Prof. dr. Nadja Jungmann ontwikkelde samen met André Moerman van de Landelijke Organisatie Sociaal Raadslieden een nieuw systeem. Daarin hebben mensen met schulden invloed op een betalingsregeling die binnen hun budget past.
Over het onderzoek
Prof. dr. Nadja Jungmann ontwikkelde met een praktijkpartner een nieuw, praktisch instrument voor het betalen van schulden, zonder ingrijpende wijzigingen van de wetgeving. Daarmee kunnen mensen met schulden betalingsregelingen met hun schuldeisers treffen. Zo kunnen ze bedragen aflossen die binnen hun budget passen. Dat voorkomt escalatie, gerechtelijke geschillen en een hoop stress bij alle betrokken partijen.
Nadja Jungmann is lector Schulden en Incasso aan de HU, en werd in 2022 benoemd tot bijzonder hoogleraar voor bijzondere aspecten van het privaatrecht (specialisatie schuldenproblematiek) aan de Universiteit van Amsterdam. Eerder studeerde ze bestuurskunde in Leiden. Ze houdt zich bezig met de vraag hoe financiële problemen ons dagelijks leven beïnvloeden en hoe schulden en armoede ontregelend kunnen zijn.
Jungmann: “Schulden vormen een hardnekkig en complex maatschappelijk probleem, dat een diepgaand effect heeft op gezondheid en welzijn. Veel mensen die in de schulden zitten, vragen weinig tot geen hulp: ze vinden de drempel te hoog of hebben een gebrek aan vertrouwen. De kosten stapelen zich op. Met ons onderzoek willen we toewerken naar een ander systeem: een nieuw incassostelsel dat mensen invloed geeft om de oploop van kosten te stoppen.”
Als iemand zijn schuld niet kan betalen, wordt het bedrag alsmaar groter. Dat werkt als volgt: een schuldeiser brengt incassokosten in rekening of laat dat doen via een incassobureau. Als degene met de schuld niet kan betalen, volgen vaak een dagvaarding en een vonnis. De kosten lopen dan heel hoog op.
Jungmann: “Het huidige incassostelsel werkt de oploop van schuldbedragen in de hand. Vooral als iemand meerdere schuldeisers heeft en niet genoeg budget om alle schuldeisers te betalen. Nu proberen alle schuldeisers afzonderlijk zo snel mogelijk zo veel mogelijk geld te krijgen. Ze houden geen rekening met de betaalcapaciteit van de debiteur. Er is een paradigmashift nodig: aflossing niet gericht op afzonderlijke vorderingen, maar gebaseerd op de mogelijkheden van de afloscapaciteit.”
In opdracht van de beroepsgroep van de gerechtsdeurwaarders en samen met de Landelijke Organisatie Sociaal Raadslieden heeft de Hogeschool Utrecht naar een ander systeem gezocht. Vanuit de gedachte dat mensen met schulden vaak met hun rug tegen de muur staan en ook schuldeisers vaak niet beter worden van het huidige systeem, keken ze kritisch naar de mogelijkheden om een nieuw instrument te ontwikkelen om maatschappelijk verantwoord te incasseren.
Jungmann: “In het huidige systeem hebben mensen met schulden geen wettelijk recht op een betalingsregeling. Hierdoor moeten ze vaak meer terugbetalen dan hun budget toelaat. Het systeem is bovendien gericht op escalatie, terwijl we willen toewerken naar de-escalatie. We hebben daarom een nieuw instrument ontwikkeld, met nieuwe spelregels. Daarmee kunnen schuldeisers betalingsafspraken maken die rekening houden met het beschikbare budget van de debiteur. Als de schuldeiser incassostappen zet die onnodige extra kosten met zich meebrengen, zijn de kosten voor rekening van de schuldeiser.”
Uit dit onderzoek rolde een rapport; dat ligt nu bij het ministerie van Justitie en Veiligheid. Het leidde ook tot een aangenomen motie in de Tweede Kamer: die benadrukte het belang van een dergelijk instrument. Het huidige kabinet nam het voorstel over en nam het als te realiseren ambitie op in het regeerprogramma. Momenteel wordt er op het ministerie gewerkt aan een verkenning voor de wijze van invoering ervan.
Jungmann “We willen zo min mogelijk wetgeving aanpassen. Hoe we het willen doen, hebben we beschreven in ons rapport. Losse eindjes moeten nog wel worden uitgewerkt en het is essentieel om realistische oplossingen te bedenken die ook voor schuldeisers werkbaar zijn. Het nieuwe systeem biedt echter wel stabiliteit: schulden aflossen zonder escalatie betekent minder stress voor degene met schuld en meer zekerheid voor de schuldeisers.”
Er is nu een website waarop het rapport te lezen is: www.schuldenkleinhouden.nl. Het mooie aan dit project is dat de praktijk én de hogeschool op gelijkwaardige voet hebben samengewerkt om dit te verwezenlijken.
Jungmann: “We hebben samen gezocht naar oorzaken én oplossingen. De belangrijkste oorzaak van schuldenproblematiek bleek te zijn: het gebrek aan invloed op de bedragen die mensen bij een betalingsregeling moeten betalen waardoor ze al snel overvraagd werden. In ons nieuw ontwikkelde systeem hebben ze die invloed wel. Dat zowel het ministerie als de Tweede Kamer er positief tegenover staan, zegt wel wat.”
Schuldenproblematiek blijft een taai vraagstuk. Maar door deze samenwerking van praktijkpartners met hogescholen én overheid is er zicht op verandering.
Jungmann: “Dankzij het voorgestelde instrument kunnen mensen met schulden straks haalbare betalingsregelingen treffen. Dat komt niet alleen hun, maar ook de schuldeisers en de hele samenleving ten goede. Er gaat minder gezamenlijk geld naar schuldenproblematiek, gerechtelijke geschillen nemen af en schulden worden minder vaak problematisch. Maar het belangrijkste: de gezondheid en het welzijn van meer dan 750.000 huishoudens kan erop vooruitgaan.”
Meer weten? Op www.schuldenkleinhouden.nl vind je meer actuele informatie over het project.
Doel onderzoek Het doel van voorliggend onderzoek is om in kaart te brengen welke kosten ontstaan door schulden en waar die kosten neerslaan. Kosten zijn in dit kader heel eng opgevat, te weten: ‘uitgaven in euro’s’. Iedereen die ervaring heeft met schuldenproblematiek of bekend is met mensen met schulden weet dat de kosten van schuldenproblematiek ook immaterieel zijn. De waarde van zaken zoals chronische stress, fysieke en mentale gezondheidsproblemen, gevoelens van schaamte en eenzaamheid zijn moeilijk in euro’s uit te drukken. Toch is in dit onderzoek geprobeerd de kosten van schuldenproblematiek zoveel als mogelijk in euro’s uit te drukken. Inzicht daarin is relevant omdat er in het publieke debat een stevige roep klinkt om de schuldenproblematiek terug te dringen. Het aanpakken van problemen vraagt niet alleen politiek en maatschappelijk draagvlak. Het vraagt ook investeringen. Zicht op kosten kan een bijdrage leveren aan de afwegingen welke investeringen gepleegd worden om met welke maatregelen en welke zekerheden dan ook een probleem aan te pakken. Schulden leiden tot substantiele kosten Om in beeld te brengen tot welke kosten schuldenproblematiek leidt en waar die kosten neerslaan, is een literatuurstudie verricht. Er is in kaart gebracht welke kosten schuldenproblematiek veroorzaakt. Indien beschikbaar zijn de kosten uitgedrukt in euro’s. In het totaal leverde het onderzoek 43 posten op waar schuldenproblematiek kosten veroorzaakt. Voor 19 posten geldt dat in beeld gebracht kon worden welke kosten daarmee gemoeid zijn. De optelsom komt uit op €8,5 miljard. Ruim de helft daarvan ligt bij werkgevers en ontstaat door lagere arbeidsproductiviteit en verzuimkosten. Ook voor oninbare vorderingen en kosten van uitkeringen worden hoge kosten geschat. Het is niet mogelijk om in te schatten welke waarde de 24 ontbrekende posten bij benadering hebben, maar het is duidelijk dat daar ook grote posten als (een deel van de) bijzondere bijstand, gezondheidszorg door specialisten en bijdragen van vrijwilligers en goede doelen bijhoren. De belangrijkste conclusie die dit onderzoek oplevert, is dat schuldenproblematiek leidt tot (zeer) substantiële jaarlijkse kosten op heel veel verschillende terreinen. Kanttekening Onder een berekening van de kosten van schuldenproblematiek ligt bijna onvermijdelijk de hoop dat als de schuldenproblematiek wordt opgelost al deze kosten worden bespaard. Dit is een illusie. In Nederland is veel terrein te winnen op zowel het voorkomen van schulden als het - als deze toch ontstaan - oplossen van schulden. Het is weliswaar aannemelijk dat een substantieel deel van de in dit onderzoek gepresenteerde kosten kunnen worden voorkomen door preventie van schuldenproblematiek én het tijdig oplossen van schulden. Tegelijkertijd is het ten aanzien van het oplossen schulden van belang om bij deze bijna onvermijdelijke en terechte hoop een kanttekening te plaatsen. Want, het wegnemen van schulden betekent niet automatisch dat alle in dit rapport opgevoerde kosten verdwijnen. Hier liggen drie oorzaken aan ten grondslag. Ten eerste, schuldenproblematiek kent vele achterliggende oorzaken. Het structureel oplossen van schuldenproblematiek vergt dat de achterliggende oorzaken van schuldenproblematiek worden aangepakt. Anders ontstaat immers het risico dat schuldenproblematiek verwordt tot een draaideurfenomeen. Ten tweede, schulden maken deel uit van een kluwen aan problemen. Binnen een kluwen aan problemen is het veelal niet mogelijk het precieze aandeel van de schulden aan te wijzen. Het wegnemen van schulden zal er niet per definitie toe leiden dat alle met de schulden samenhangende problemen verdwijnen (en dus dat die kosten wegvallen). Ten derde, het is van belang te realiseren dat sommige problemen lang kunnen doorwerken in het leven van mensen, zoals bijvoorbeeld mentale problemen (depressie, PTSS) die zijn ontstaan door schuldenproblematiek. 8 Beperkingen Bij het lezen van de resultaten is het van belang om drie beperkingen in het achterhoofd te houden. In de eerste plaats heeft het onderzoek veel inzicht opgeleverd in de kosten die schulden veroorzaken, maar is dat op veel deelterreinen niet gelukt. De opgenomen totale kosten vormen dan ook een stevige onderschatting. Ten tweede zijn maar voor een zeer beperkt deel van de kosten zijn de daadwerkelijke kosten van schuldenproblematiek beschikbaar. Voor het merendeel van de gepresenteerde kosten geldt echter dat het schattingen zijn. Tot slot is vanwege het gebruik van stevige aannames en/of het combineren van gegevens uit verschillende onderliggende bronnen gekozen voor optimale transparantie. Dat betekent concreet dat de berekeningen in onaangepaste vorm worden gepresenteerd, zonder update naar een recent jaar, afronding (met uitzondering van de overzichtstabel) of (niet op feiten gebaseerde) intervalschattingen. Relatie tot andere onderzoeken Het verrichte onderzoek is het eerste in haar soort. Niet eerder werd op deze manier in beeld gebracht op welke terreinen schuldenproblematiek welke kosten veroorzaakt en hoe deze kosten tot stand komen. Wel werden er eerder onderzoeken verricht naar de kosten van de aanpak van schulden of de kosten en baten van schuldhulpverlening. Het meest geciteerde onderzoek in dat kader is afkomstig van de Argumentenfabriek en dateert uit 20201. In dit veel geciteerde rapport staat dat de kosten van problematische schulden €17 miljard bedragen. De claim is gebaseerd op onderzoek door APE uit 20112. In dat onderzoek is de €17 miljard echter niet te herleiden. Andere onderzoeken hadden enkel betrekking op de kosten in bepaalde domeinen. In dit licht kunnen de rekensommen in het voorliggende rapport op basis van bestaande literatuur en data worden beschouwd als een belangrijke brede onderbouwing van de kosten van schuldenproblematiek in Nederland.
