De Arnhemse Lerende Aanpak

Gemeente Arnhem heeft als doel geformuleerd dat alle wijken klimaatneutraal moeten zijn voor 2050. Voor de wijk Elderveld-Noord is de uitdaging om een duurzame aardgasvrije energie-infrastructuur te ontwikkelen, bestaande woningen te verduurzamen én energielasten voor huurders gelijk te houden. Deze uitdaging is niet alleen technologisch, maar ook sociaal-maatschappelijk complex. Naast energetische verbetering en gebruik van circulaire materialen gaat het ook om een gezonde en leefbare omgeving voor een zich veranderende populatie met een eigen economische contextkenmerken.
De wijk Elderveld-Noord is als proeftuin gestart om deze transitie vorm te geven vanuit technologisch perspectief. De vraag bleef: hoe kan de sociale kant van samenwerking, participatie en implementatie hierbij worden ingevuld in een dynamisch leerproces?
Via een proces van vraagarticulatie met de stakeholders in deze proeftuin is de praktijkvraag ontstaan hoe een actieve ontwerpgerichte en lerende gemeenschap te realiseren, waarbij een cocreatieproces tot een integrale, succesvolle energietransitie leidt. Vanuit deze praktijkvraag is de volgende onderzoeksvraag ontstaan: Op welke wijze kan een transdisciplinaire lerende gemeenschap worden gevormd die zich richt op meervoudige waardecreatie voor het aardgasvrij maken van de Arnhemse wijk Elderveld-Noord en hoe kan dit proces leiden tot de ontwikkeling van een lerende aanpak zodat in andere wijken van Arnhem hier ook mee gewerkt kan worden?
Het beoogde resultaat is transformatieve kennisontwikkeling met een lerende gemeenschap ter ondersteuning van de energietransitie in de pilotwijk Elderveld-Noord, leidend tot een participatieve lerende aanpak voor energietransitie in andere wijken: De Arnhemse Lerende Aanpak. Dat vergt een systeemgerichte, transdisciplinaire opzet. De vraag is hoe we die cocreatie vormgeven en welke lessen we daaruit leren in een transdisciplinaire aanpak van integrale wijkvernieuwing. De beoogde impact van dit onderzoek is dat lerende gemeenschappen van publiek-private samenwerkingen voor de wijkgerichte energietransitie in hoge mate zullen bijdragen aan gezonde en klimaatneutrale wijken in Arnhem en in Nederland.

Het succes van de energietransitie hangt sterk af van een gedeelde ambitie en effectieve samenwerking. Het expliciet maken en toetsen van gezamenlijke doelen, uitgangspunten en belangen is essentieel. Ontbreekt een dergelijke gezamenlijke ambitie, dan baseren deelnemers hun handelen voornamelijk op persoonlijke oriëntaties, wat kan leiden tot misverstanden en conflicten.
In de praktijk blijkt dat impliciete verschillen in perspectieven kunnen leiden tot onbegrip en irritaties. Het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) identificeert drie perspectieven in de warmtetransitie: het techno-economische perspectief (gericht op efficiëntie en lage nationale kosten), het sociaal-maatschappelijke perspectief (dat zich richt op ondersteuning van kwetsbare bewoners) en het lokale sociaal-maatschappelijke perspectief (dat de integratie van de warmtetransitie in de lokale samenleving benadrukt).
Een gebrek aan expliciete gezamenlijke ambitie is problematisch voor transities, aangezien deze complexe systemen betreffen met verschillende perspectieven en disciplines die moeten samenwerken. Transities zijn langdurige, ingrijpende maatschappelijke veranderingen met onzekere uitkomsten, wat het belang van een heldere, gezamenlijke ambitie onderstreept.
Tijdens de uitvoering van projecten stuiten stakeholders op diverse belemmeringen en kansen. Aanvankelijk zijn deze vaak praktisch van aard, maar gaandeweg komen systemische problemen in samenwerking, organisatie en regelgeving naar voren. Deze obstakels vereisen transformatieve veranderingen, waarbij niet alleen binnen bestaande systemen wordt verbeterd, maar ook de systemen zelf ter discussie worden gesteld.
Een lerende aanpak, waarbij reflectie en kennisdeling centraal staan, is cruciaal. Dit omvat het organiseren van reflectiebijeenkomsten, documenteren van ervaringen en het stimuleren van een cultuur waarin fouten als leermomenten worden gezien. Daarnaast is het ontwikkelen van 'transitie-skills' essentieel, zoals inzicht in handelingsopties, verandermanagement en probleemoplossend vermogen.
Tot slot is het identificeren en overwinnen van systeembelemmeringen noodzakelijk. Dit kan door het analyseren van huidige processen, vormen van interdisciplinaire werkgroepen en ontwikkelen van transformatieplannen. Het zoeken naar koppelkansen, waarbij een ingreep op meerdere terreinen effect sorteert, biedt hierbij nieuwe mogelijkheden.