Integriteit en identiteit. Empirisch-normatieve kennisontwikkeling in de professionele ethiek van mensgerichte beroepen

Ieder van ons kent vormen van nood of kwetsbaarheid of behoefte aan ondersteuning. We staan dan voor de keuze of soms misschien wel de noodzaak om een beroep te doen op mensgerichte professies als zorgverlening, sociale hulpverlening, onderwijs en geestelijke zorg. We gaan er van uit dat deze professionals bereid en bekwaam zijn om ons de nodige dienst of hulp te geven. We vertrouwen er dan op dat zij in ons belang doen wat wij niet voor onszelf kunnen doen. Iets anders gezegd, we gaan ervan uit dat hun professionele gedrag gericht is op het bevorderen van ons welzijn. Kortom, we verwachten dat zulke professionals en hun professionele gedrag betrouwbaar voor ons zijn.
Dat lijkt makkelijker gezegd dan gedaan. Professioneel gedrag is dynamisch en complex. Om te doen waar hun professionele positie voor bedoeld is, moeten professionals heel wat laten samengaan: wet- en regelgeving, emoties en intenties, bedoelde en onbedoelde gevolgen, sociale druk en werkdruk, noem maar op. Hun betrouwbaarheid voor ons als belanghebbenden hangt met samen met een hoge mate van ‘morele heelheid’ ofwel ‘professionele integriteit’. We bevinden ons hiermee op het terrein van de professionele ethiek.
In ethiek en beleid van bedrijfsleven en openbaar bestuur valt op dat professionele integriteit veel aandacht krijgt. Ook valt op dat integriteit in de wereld van bedrijf en bestuur veelal reactief wordt benaderd. Centraal staan initiatieven die gericht zijn op herstel van integriteit, zoals gedragscodes, toezichtcommissies en klokkenluiderregelingen. Ethiek en onderwijs in mensgerichte beroepen daarentegen stellen professionele integriteit niet vaak met zoveel woorden centraal. Het wordt belangrijk gevonden, maar eerder als persoonlijke dan als professionele kwaliteit. Tegelijk beseffen professionals in mensgerichte beroepen het belang van betrouwbaarheid voor belanghebbenden. Dat roept de intrigerende en prangende vraag wat professionals in deze mensgerichte beroepen nodig hebben om goed om te gaan met professionele integriteit en integriteitsvraagstukken. Antwoord op deze vraag kan dan niet alleen de toerusting van professionals in onderwijs en praktijk mogelijk maken. Aandacht voor professionele integriteit kan zo ook preventief werken.
Volgens ons onderzoek blijken respondenten uit mensgerichte beroepen professionele integriteit te zien als het samengaan van drie dimensies. De basis van het beroepshandelen is persoonlijke inzet en zelfhantering. De weg van het handelen loopt langs het hanteren van professionele kaders en posities. Het doel is het bevorderen van het welzijn van de ander of wel persoonsgerichtheid. Het blijkt dat aandacht voor vijf thema’s professionals en leidinggevenden kunnen helpen om tot heelheid van deze dimensies te komen.
Het eerste thema is overeenstemming van spreken, handelen en zijn (bijv. geen dingen toezeggen die je niet waarmaakt, geen dingen doen die niet bij je passen). Het tweede is helderheid over kaders, over relaties en posities (bijv. duidelijkheid scheppen over professionele of persoonlijke grenzen). Het derde is openheid voor correctie van je motieven en gedragingen (bijv. deelnemen aan controle, toetsing en evaluatie). Het vierde is gebruik van middelen en mogelijkheden waar ze voor bedoeld zijn en niet waar ze niet voor bedoeld zijn (bijv. zorgvuldig omgaan met financiën en informatie). Het vijfde thema is het juiste belang afwegen onder werkdruk, sociale druk of organisatorische starheid (bijv. respect en aandacht voor het welzijn van de belanghebbende stellen boven het belang van organisatie, team of jezelf).
Professionele ethiek van mensgerichte beroepen vraagt dus een integrale ethiek. Professionele integriteit blijkt meerdere dimensies en thema’s te kennen. Daarnaast kent het meerdere randvoorwaarden, met name competenties, organisatorische cultuur en structuur, en regelmatige reflectie op beide. Professionele integriteit is daarmee ook een implementatievraagstuk. Coaching, toerusting en evaluatie dienen te worden ingevoerd. Wat overigens niet alleen een verantwoordelijkheid van leidinggevenden is. Ook professionals zelf kunnen in hun werkomgeving fungeren als ‘aandachtsvelder’. Op basis van het onderzoek zijn voor professionals en voor organisaties tools ontwikkeld. Deze dienen in beroepsonderwijs, beroepspraktijk en vervolgonderzoek verder onderbouwd, getoetst en verfijnd te worden.

Integriteitsvraagstukken blijven de mensgerichte beroepsgroepen bezighouden. Denk aan de medewerkers van een ziekenhuis die onbevoegd het patiëntendossier van een bekende Nederlander inkeken. Hoe kunnen teams van professionals werken aan integriteit? Instanties voor inbreuken op professionele integriteit hanteren vaak een regelethiek of gevolgenethiek. Opleidingen doceren voor ethiekonderwijs veelal deugdenethiek en zorgethiek. Hoe kunnen regionale werkveldpartners en hogeschool Viaa vragen werken aan een ‘en/en’-benadering van integriteitsvraagstukken in de beroepspraktijk?
Het voorgestelde project ontwikkelt over twee sporen een domeinoverstijgend praktijkonderzoek naar het omgaan met integriteitsvraagstukken in de mensgerichte beroepen. Het eerste spoor is een empirische verkenning van integriteitsvraagstukken in beroepspraktijken van werkveldpartners in de regio, de eisen die deze stellen aan een bredere benadering, en de toerusting die dit vraagt. Werkveldpartners en studenten van de hogeschool werken mee aan deze kennisontwikkeling. Dit levert tools op voor teams van professionals in de beroepspraktijk, zoals competentieprofiel, teamrol ‘aandachtsvelder integriteit’ en een handreiking. Dit levert voor professionals in opleiding een hogeschoolbrede minor met o.a. videocolleges en praktijkopdrachten.
Het tweede spoor is een theoretische verdieping om bijdragen aan een brede benadering van integriteitvraagstukken te kunnen wegen en integreren. Om een extern gezichtspunt op beroepsethische benaderingen te hebben wordt een beroep gedaan op de bronnen van sociale en professionele ethiek uit de traditie waaraan de hogeschool haar visie op mens, beroep en samenleving ontleent. In dialoog met andere beroepsethische stromingen draagt deze beschrijving bij aan een integrale benadering van integriteitsvraagstukken in de mensgerichte beroepen, terug te vinden in de praktijk- en onderwijsproducten.
De beoogde postdoc is aan de hogeschool in vaste dienst als seniordocent en onderzoeker beroepsethiek en zal dat ook tijdens het project zijn. Hij heeft binnen het lectoraat Zingeving en zorg ervaring met praktijkonderzoek naar competenties, werkwijzen en teamrollen op het gebied van ethiek en zingeving.